Нәфис Кашапов
Бертуган игезәк Кашаповлар. Сулда Рәфис, уңда Нәфис.
Нәфис Кашапов 2005 елда, эзәрлекләүләргә түзә алмыйча, сәяси сыену сорап Украинага чыгып китәргә мәҗбүр булды. 7 ел дәвамында ул бер тапкыр да туган якларына кайтмады. Гаиләсен дә соңгы мәртәбә 3,5 ел элек күргән. Ике ай элек аның уртанчы улы Илдар “Зинһар, әтиемә ярдәм итегез!” дип интернетта хат таратты. 90 нчы еллар башында бертуган Нәфис һәм Рәфис Кашаповлар билгеле эшкуарлар иде. Халык арасында алар ихлас фидакарьлекләре белән дан казанды. Тапкан малларын кызганмадылар, миллионлаган тираж белән татар тарихы, мәдәнияте, ислам турында китаплар чыгарып бушка тараттылар, яшьләр өчен Болгарда зур җыеннар уздырдылар. Чечняда сугыш башлангач, берничә “КамАЗ” машинасына кием-салым, ризык, көндәлек кирәк-ярак төяп, гуманитар ярдәм илттеләр. 90 нчы елларда туган җирләренә кайта башлаган кырым татарларына да Кашаповларның игелеге тиде. Милли эшкә миллионлаган акчаларын кызганмаган эшкуарларның берсе бүген гаиләсеннән аерылып читтә тилмерә. Алар икесе дә күп кыйналдылар. Нәфис абый КАШАПОВ белән телефон аша элемтәгә кереп аралаштык. Әңгәмә вакытында ул берничә тапкыр туктап: “Күптән татарча сөйләшкән юк, кайбер сүзләр хәтта онытыла икән... Ничек рәхәт татарча сөйләшү!” — дип куйды.“ӘТКӘЙ-ӘНКӘЙНЕ ДӘ ҖИРЛӘРГӘ КАЙТА АЛМАДЫМ”— Нәфис абый, син кайларда, ниләр белән шөгыльләнәсең? Нәрсәгә яшисең?— Киевта яшим. Төгәл тору урыным юк. Биредә “Большевик” заводы бар, менә шунда эшлим дә, яшим дә дисәң була. Заводтагы бер почмакны арендага алдым. Эшсез торып булмый, кечкенә ширкәт кебек әйбер оештырып җибәрдем. Агачтан төрле җиһазлар эшлибез. Китап, аяк киеме киштәләре, утыргыч, өстәл, кием элгече, бакчага куя торган җәйге чатырлар һ.б. 30-40 төрле әйбер ясыйбыз. Барысын да үзем уйлап чыгарам, башта рәсемен ясыйм, аннары агачтан кисәбез, юныйбыз, лаклыйбыз. Матур килеп чыга. Ярый әле эшләп үскәнбез дип шөкер итәм! Агач эшенә кул ятып тора. Ике ярдәмчем бар. Хәерчегә җил каршы дигәндәй, берсе бармакларын кистереп өйдә ята. Завод шәһәр уртасында, аренда, электр өчен бик күп акча түләргә туры килә. Сату авыррак бара, аныҗ өчен аерым бер кечкенә булса да кибет кирәк. Базарда утырабыз, көненә бер-ике әйбер сатыла. Ипи-тозлык керә. Тиз генә күтәрелеп китеп булмый әле. Киев Мәскәү кебек кыйммәтле шәһәр.
— Чит җиргә караганда туган якта авырлыкларга түзү җиңелрәк, диләр. Гаи-ләңне калдырып китү карарына килү авыр булдымы? Син киттең, энең Рәфис калды, аңа да җиңел түгел. — Китүнең сәбәпләре шул: мондагы мыскыллауга түзәр хәл калмады. Чаллы хакимияте миңа каршы сугыш башлады. “Акча җыясыз, чечен боевикларына ярдәм итхсез” дип теңкәмә тиделәр. Бизнеска балта чаптылар, безне төрле яклап кысрыклый башладылар. Басым көчле булды. Аны эшләргә җиңел бит. Фәрман бирәләр, беркөнне өерелеп янгын сүндерүчеләр килә, хилафлыклар таба, санэпидстанция “ябарга” дигән карар чыгара, салым инспекциясе үз мөһерен сугып китә. Миңа ачыктан-ачык: “Была бы возможность, я бы вас уничтожил!” —диючеләр булды. 5-6 кибетебез бар иде, барлык лицензияләрне тартып алдылар. Көч белән тапкан мал, тырышлык белән ачкан бизнес юкка чыкты. Физик яктан да, мораль яктан да кыйналдым. Ельцин вакытында ук эзәрлекләүләр булды, ләкин Путин чорында кадакны кагып бетерделәр. Түздем, тик бөтен яклап басым ясала, гаиләгә дә авырлык килә башлагач, китәргә дигән карар кабул иттем. Бу адымны ясау авыр иде. Гаилә белән китеп булмый, балалар кечкенә, аларны чит җирләргә каңгыратып йөрергә хакым юк. Аннары хатынымныд әнисе чирли иде, ул аны карады. Газиз кешесен ташлап чыгып китәргә тиеш идеме ул? Аннан хатыным туган җирдән читтә яши алмас иде. Командировка яки ялга чыгып киткән вакытлар булды, ике көннән соң “кайтасым килә” дип сөйләнә башлый иде. Аны да аңлыйм, чөнки үзем дә бик сагынам. Киткәнемә 7 ел булып килә, якыннарымны күрмәгәнгә 3,5 ел. Бик авыр. Телефоннан аралашабыз, интернетка бик сирәк чыгам, чөнки мөмкинлек юк. Өч ел элек әткәй үлде, аннары әнкәй китеп барды, икесен дә җирләргә кайта алмадым. Гаиләмә дә авыр, очын-очка ялгап яшиләр, Ходай ярдәменнән ташламасын.
“КАЗАН ТҮГЕЛ, Ә КЫРЫМ ТАТАРЛАРЫ ЯРДӘМ ИТТЕ”— Киевта каршы алучы булдымы? — 2005 елның 16 декабрендә Киевка килеп төштем. Берсе дә көтми иде, каршы алмады. Блокнотта монда яшәүче берничә татарның адресы бар иде. Яшерен-батырын түгел, миңа казан татарлары түгел, ә кырым татарлары ярдәм итте. Иң беренчеләрдән булып Кырым милли мәҗлесенеҗ көчле юристы Надир Бакиров ярдәм кулы сузды. Мостафа Җәмилев та ашарга, юлда йөрергә акча бирде. Рәхмәтем чиксез. Киевта “Туган тел” татар оешмасы башлыгы Кәнәфия Хөснетдиновка кердем. Заманында аларга үзебезнең киностудияне, аудио-видеотехника, Коръән һәм башка бихисап татар тарихы, татар әдәбияты китапларын, сәгатьләр төяп алып барган идек. Сабан туен уздырырга ярдәм иттек. Ул вакытта безне җылы каршы алганнар иде. Ләкин бу юлы мин акчасыз, яшәү урыны булмаган сукбай рәвешендә килдем. Кәнәфия “ярдәм итә алмыйм” дисә бер хәл, ләкин ул мондагы барлык татарларны миңа каршы котыртты. “Ваһһаби, хизбут-тахрирчы, татарның дошманы” дип яла якты, Украинаның эчке эшләр министрына, ФСБга, прокуратурага гаризалар язды. Мине Русиягә кайтарырга яки утыртырга дип таләп итте. Украинаның Эчке эшләр министрлыгына да, Ющенконың президент аппаратына да чакырдылар. Аның гаризасы аркасында өч айга якын төрле җирдә “допрос” ка чабып йөрдем. Яла ягуына игътибар итүчеләр булды-булуын, ләкин мине украиннар, яһүдләр, Киев мәчетенең имамы яклап чыкты. Кызык хәлләр күп инде ул, Кәнәфия җитәкклгән “Туган тел” оешмасында татар теле курслары юк, ә урыс теле дөресләре бар. “Лермонтов, Пушкинны укып урысча өйрәник” дигәнгә татарлар каршы чыкты, “урысчаны беләбез, татарча өйрәнергә кирәк”, диделәр Кәнәфиягә. Иптәш Хөснетдинов Путинның “Халыклар дуслыгы” орденын алды. Украина хөкүмәтеннән сәяси сыену сорадым, ләкин ярдәм итмәделәр. Документлар юк. 5 елдан соң бирелергә тиеш булса да, качкын статусын бирмәделәр. БМО вәкилләре үз канаты астына алды, алар яклады, миңа документлар әзерләделәр. Башта аз-маз пособие бар иде, эшли башлагач, аны бетерделәр. Әлегә һавада эленеп торган кеше хәлендәмен.
“УКРАИННАР ЮЛИЯ ТИМОШЕНКОНЫ САГЫНА”— Нәфис абый, Украина турында төрлесен ишетәбез. Син анда яшәгәч, күбрәк беләсең.
Украинада хәлләр ничегрәк?— Янукович президент булгач, Мәскәү үзенә яхшы союзник тапты. Путин Русиядә нишләсә, ул да Украинада нәкъ шундый сәясәт алып бара. Янукович халыкның иреген кыса башлады. Пикет-митингларга чыгучыларны эзәрлеклиләр. Ющенко вакытында ул юк иде. Украиннар Ющенкодан бигрәк Юлия Тимошенконы сагыналар, аның аркасында Украина аякка баса алды дип әйтәләр (Украинаның элекке премьер-министры Ю.Тимошенко бүген төрмәдә утыра — Р.Б.).
Януковичның яраннары да “Партия регионов”тан чыга башлады, аның сәясәтеннән риза түгелләр. Тормыш кыйммәтләнде дип зар елыйлар. Азыкт-төлеккә, коммуналь хуҗалык өчен бәяәләр бик артты. Мондагы украин журналистлары белән очрашкалыйм, алар татарларны мактый. “Татарстанда 2 миллион тирәсе татар. Русия уртасында утырасыз, ләкин бәйсезлек өчен көрәш алып барасыз”, дип аркамнан кагучылар бар. Интернеттан укыйлар, Мәскәүгә каршылык барлыгын, татарларның урыслар арасында эреп бетәргә теләмәвен дә беләләр. Украиннар: “Явыз Иван басып алганга ничәмә-ничә гасыр үткән, басым астында яшиләр, ә телләрен онытмаганнар, үҗәтләнеп татар булып яшиләр”, — дип бәя бирәләр. Украинаның да бәйсезлеккә юллары авыр булды, ләкин татарларга тагын да кыенрак. Алар “Рубин”, “Ак Барс”ны беләләр. Минем карарга телевизор юк, уен ничек үткәнен хәбәр итәләр.
Кайчак Ющенко президент булыр алдыннан мәйданда кырым татарлары күплеген, ә монда яшәгән казан татарларының күренмәвен төрттерәләр. Украинадагы татарларның күп өлеше Русия тарафдары. Алар Русиядә татар мәктәпләре ябыла, татар мөселманнарын төрмәгә утырталар, милли хокуклар кысыла дигәнгә ышанмыйлар. Белгәннәре аңламаганга салыша. Гомумән, Украина икегә бүленгән: берсе дәүләтнең бәйсезлеге өчен җан ата, икенче яртысы Русия тарафдарлары.
— Нәфис абый, казан белән кырым татарлары арасындагы мөнәсәбәтләрне ничек бәялисең? Безгә карата ниндидер тискәре мөнәсәбәт сизелә. 90 нчы елларда “Азатлык” яшьләр берлеге анда барып, татарларга йортлар төзергә ярдәм итте, бераз җанланды кебек, аннары аралар тагын суынды. Конгресс башлыгы Ринат Закиров та Мостафа Җәмилев белән очрашып карады, әмма бернинди багланышлар сизелми.
— 1944 елдагы депортациядән соң калган кырым татарларын резервациядә кебек яшәтәләр, алар авылларыннан чыга алмаганнар. Ә сакчылар итеп нәкъ казан татарларын куялар. Комендантлар да казан татарлары була. Менә совет империясенең мәкерлеге! Бу махсус эшләнә. Казанда бу хәлләрне белеп бетермиләр, ә кырым татарлары моны бик яхшы хәтерли. Советлар иле пычрак эшне татардан эшләтә, бер милләтне, мөселманнарны бер-берсенә каршы куя. Кырым татарлары белән күп аралаштым, аларның казан татарларына шикләнеп карауларын аңлап та була.
Аннары Украинадагы казан татарлары арасында урыслар, украиннар белән беррәттән кырым татарларын “җирләрне басып алалар, даулыйлар” дип сүгүчеләр байтак. Тартып алынган җирләр бит ул. Кырым татарларын куып чыгарып, аларның өйләренә җыен сукбай, карак, җинаятьчеләр килеп утыра. Кайберәүләр хәтта бүгенгә кадәр кырым татарларыннан калган сырган юрганнарны куллана. Җимеш агачларыннан уңышны баскыч куеп җыймыйча, меңәрләгән агачны кискәннәр. Йөзәрләгән чишмә корыган.
Илмир Тимергалиев исемле элеккеге хәрби кеше яши. Ул ике араны якынайтыр өчен күп эш алып бара. Дини, милли бәйрәмнәргә ике якны да бергә җыярга тырыша. Аның фидакарьлегенә шаккатам. Сабан туе оештыра. Аңа кырым татарларының да ышанычы зур, бу юнәлештә дөрес сәяси эш алып бара.
Киевта казан һәм кырым татарларының оешмасын түзергә җыенам. 7 мартта бәйрәм ясарга телим. Сәясәттән куркалар, оешмабыз мәгариф, мәдәнияткә өстенлек бирәчәк.
“КАЙТАМ ИКӘН, МИНЕ УТЫРТАЧАКЛАР”— Нәфис абый, “милләт”, “бәйсезлек” дип йөреп үзеңне корбан иттең. Малыңны тартып алдылар, чит җирдә иза чигәсең. Татарга күпме булышып, аннан акчалата ярдәм, яклау түгел, хәтта “рәхмәт” сүзе дә ишетмисең. “Нәрсәгә кирәк булды бу?” дип үкенмисеңме? — Юк, үкенмим. Вакытында 20 миллионнан артык тираж белән китап чыгардык, аларны бүген дә Украинада очратам. 90 нчы еллардагы вакыйгалардан без читтә калырга тиеш тњгел идек, милләткә ярдәм итүне бурыч дип санадык. Миллионлаган акча китте, ләкин җилгә очмады, файдага булды. Әгәр хәлемнән килсә, аякка бассам, тапкан малымны тагын милләт эшенә бирәчәкмен. Газета, брошюра булса да чыгарыр идем. 53 яшь тулды дип тормас идем. Эшмәкәрләргә күп ярдәм иттек, татарның бәйсезлеге өчен бергә көрәшкән егетләр ахыр чиктә сынды. Безгә каршы чыктылар, яла яктылар, татар милләтенең идеясен саттылар. Ачыктан-ачык: “МВД, ФСБ белән эшлим, аларга ярдәм итәбез”, — диделәр. Кайвакыт аларга ачуым килә. Шуларны уйлап йөрәк сыкрый, үземне эш белән күмәргә тырышам, хезмәт белән онытылам. Гади халык арасында ихлас, юмарт кешеләр бар. Улым интернетта ярдәм сорап мөрәҗәгать иткәч, Сарман халкы пенсиясеннән өлеш чыгарды. Мең рәхмәт аларга! Путин чоры булганда өйгә кайта алмыйм. Кайтам икән, мине утыртачаклар. Киләчәкне фаразлау авыр, март ахырында хәлләрне карап карарбыз, шуннан бераз шәйләп булыр.
Римма БИКМӨХӘММӘТОВА.
“Ирек мәйданы” газетасы.Нафис Кашапов: Я пожертвовал многим ради татар, но ни о чем не жалеюВ 2005 году Нафис Кашапов не выдержав гонения, был вынужден по политическим мотивам эмигрировать на Украину. Вот уже 7 лет как он ни разу не был на родине. Даже со своей семьей не виделся более трех лет. Совсем недавно его средний сын Ильдар через Интернет обратился к татарской общественности с письмом " Пожалуйста, помогите моему отцу!».
В 90-ые годы братья Кашаповы Нафис и Рафис были известными предпринимателями. Так же их помнят как меценатов. Они щедро делились своими заработанными деньгами. Миллионными тиражами печатали книги об Исламе, об истории и культуре татар, что бы затем бесплатно распространить среди населения. Организовывали молодежные «жыены» в Болгаре. Братья Кашаповы, когда началась война в Чечне, собрали и отправили несколько «КамАЗов» гуманитарной помощи чеченскому народу: одежды, продовольствия. С благодарностью вспоминают их и крымские татары, которым они помогали при возвращении из мест депортации в 90-ые годы. Сегодня один из братьев вынужден прибывать на чужбине вдали от родины и семьи.
С Нафис абый Кашаповым мы связались по телефону. Во время беседы он несколько раз останавливал разговор со словами: " Давно не говорил на татарском языке, даже некоторые слова начали забываться.... Как все- таки хорошо говорить на родном языке!»...
" Даже на похоронах родителей не смог присутствовать»
-Нафис абый, Вы, где сейчас и чем занимаетесь? На что живете?— Живу в Киеве. Постоянного места жительства нет. Здесь есть завод «Большевик», там я работаю, и можно сказать, там же и живу. Мне в аренду выделили уголок на заводе. Без работы тяжело жить и поэтому я организовал маленькую фирму. Она производит до 30–40 видов различной продукции из дерева: полки для книг, обуви, стулья, столы, садовую мебель. Весь дизайн разрабатываю сам, сначала на бумаге, а потом выполняем из дерева, вообще пилим, строгаем, лакируем.... Получается красиво. Руки знают, как обращаться с инструментами. Радуюсь, что с детства был приручен к работе! Есть два помощника, правда один из-за травмы в данный момент не работает.
Завод находится в центре города, поэтому очень высокие цены за аренду и электричество. У нас нет своей торговой точки , есть проблемы с реализацией продукции. В базарный день продаем 2–3 изделия — на хлеб хватает. Дело, хоть и со скрипом, но продвигается. Киев, как и Москва, очень дорогой город.
— Говорят на Родине легче пережить несчастья, а вы покинули семью, родных, друзей.
Может, надо было остаться как ваш брат Рафис, ему, наверное, тоже нелегко?— Главная причина моего отъезда: у меня не осталось сил терпеть издевательства. Администрация города Набережных Челнов объявила против меня войну. Со словами «Вы собираете деньги для чеченских боевиков» нашему бизнесу «перекрыли кислород». Это у нас происходит очень просто. Начались бесконечные проверки: санэпидстанция, пожарные, налоговики, сменяя друг друга, находили " грубые нарушения» и накладывали штрафы. Даже находились те, кто прямым тестом говорил: «Была бы возможность, я бы вас уничтожил!». У нас было 5–6 магазинов, но когда отобрали лицензии, они закрылись. Так уничтожили, с таким трудом созданный, бизнес. Нас били как морально, так и физически. Конечно, во времена Ельцина тоже были притеснения, но при Путине жизнь стало невозможной. Я долго терпел, но когда понял, что они и семью не пожалеют, принял решение эмигрировать.
Этот шаг мне дался очень нелегко. Было ясно, что не получилось бы уехать с семьей. Ведь на руках маленькие дети, а впереди — неизвестность. Еще одна причина, в то время теща сильно болела и моя жена должна была находиться рядом. Разве она могла бросить больную маму? Хотя, думаю, супруга в любом случаи не выдержала бы эмиграцию. Ей в тягость были даже короткие командировки по работе: уже через 2–3 дня начинала жаловаться: «Соскучилась. Хочу домой». Сейчас я ее понимаю — очень скучаю по родине. Прошло уже 7 лет, родных не видел 3,5 года. Очень тяжело. По телефону общаемся, изредка выхожу в Интернет, особо нет возможностей. Больше всего сожалею, что не смог проводить в последний путь ОТЦА И МАМУ. Очень тяжело семье — живут «сводя концы с концами»... Пусть Аллах не оставляет мою семью.
«Мне помогли татары, только не казанские, а крымские»
-Вас кто-то встретил в Киеве?— 16 декабря 2005 года прибыл в Киев. Никто не ждал и не встречал. В моем блокноте было несколько адресов татар, к ним и направился. Сразу хочу сказать (Что скрывать?), мне помогли не казанские, а крымские татары. В первую очередь хочу выразить слова благодарности юристу Милли меджлиса крымских татар — Надир Бакирову. Спасибо Мустафа Джемилеву, что снабдил деньгами на первое время.
По прибытию в Киев я зашел во «Всеукраинский татарский культурный центр „Туган тел"» к его руководителю Хуснутдинову Канафию. Когда-то мы им помогли с видео-аудио, книгами, проведением Сабантуев, даже подарили киностудию. Тогда они нас очень тепло встречали. Я по наивности решил, что могу рассчитывать на участие, хотя в этот раз я пришел и с «протянутой рукой»... Ладно бы он просто сказал: " Нет возможности помощь». Нет, он нацепил на меня ярлык «ваххабит, хизбутовец, враг татарского народа» и начал всех настраивать против меня. Хуснутдинов начал рассылать «разоблачительные» письма в прокуратуру, МВД и СБУ Украины. В своих письмах он требовал от украинских властей посадить меня или депортировать в Россию. В течение трех месяцев я был вынужден бегать по разным инстанциям, даже был вызван в аппарат Президента Ющенко. Не берусь даже предположить, чем бы вся это история закончилась, если бы не вмешательство украинской, еврейской общественности и имама Мечети Киева. Они смогли меня защитить от козней Канафия Хуснутдинова. Много всего было. Что интересно, в возглавляемом Канафием обществе «Туган тел» нет курсов татарского языка, за, то есть курсы русского. Может по этой причине он был удостоен ордена «Дружбы народов» с рук самого Путина?
Я попросил у украинских властей политического убежища, но ответа не услышал. По закону, мне через 5 лет должны были дать статус беженца. Документы помогли подготовить друзья из БМО. Пока не работал, определили маленькое пособие. Коротко говоря, на сегодняшний день нахожусь «в подвешенном состоянии».
" Если вернусь, то меня посадят»
— Нафис абый, вы человек, который со словами «нация», «независимость» принес себя в жертву. Вы столько сделали для татар, теперь лишены возможности жить на родной земле, а взамен не услышали даже слова «спасибо». Вы не говорите себе: «Зачем мне это надо было?»— Нет, не жалею. Те книги, которые мы печатали 20-миллионными тиражами и бесплатно раздавали, я встречаю сейчас даже на Украине. В 90- годы мы не могли стоять в стороне. Мы считали, что должны помогать, быть со своим народом. Да, миллионы рублей было потрачено тогда, но не зря, это не «деньги на ветер». Если у меня хватит сил, и если я смогу подняться, то с вновь заработанными деньгами поступлю так же. Не посчитаю, что 53 года слишком много — я напечатаю газеты, брошюры.
Мы в свое время помогали подняться молодым татарским бизнесменам. Многие из них «сломались». Предали нас, предали национальную идею. Обидно слышать от них: " Да, мы работаем с МВД и ФСБ. Мы им помогаем». Сердце разрывается, когда думаешь про них. Забываюсь только в работе. И еще, знаю, среди простых людей очень много порядочных. Когда мой сын распространил письмо с просьбой помощи, то жители Сармана собрали деньги со своих маленьких пенсий и отправили мне. Мең р.әхмәт аларга!
Пока Путин во власти, я не могу вернуться. Если же вернусь, то попаду за решетку. Будущее предугадать сложно, но возлагаю надежды на начало марта. Там будет видно.
Текст интервью на татарском языке: Римма Бикмухаметова.
Перевод на русский (с сокращениями): Алмаз Султанов.
